Seraq´

LI TZUUL

Yo len chi xik jun li chína’al sa’ xyi li k’iche naq kix kul jun li nimla tz’i. Naq kiril li tz’I tik inká len chik kixk’e junaq xyok, aran xaqamil ut kichal xiw. Yal narakrot len aj chik sa’ li ra ut nat’ulb’ak len xtiqob´l. Li nimla tz’I’ a’an ink’a len na-eek’an kachinaq, yal jun len naq nachape’ xkayankil li ch´ina´al. Junk’amokaq ta chik, li ch´ina’al kixk´auxla xsik´b’al jun xche’ re xsib’esinkil, ab’anan toj maji ajwi nax taw lix che´ naq naril ak maka chik li tzi´ sa xnaaj.  Kirili yalaq ta b’ar ut maab´ar chik kix taw li tz´i’, toj aran kisahok sa´ xch´ol, ab’an ink´a ki´ el li xiw.

Kiril chi jo’kan, sa jupat kixk’e xikik sa rochoch ut ink´a kixk´am lix si. Naq ki-ulak, ut toj yo ajwi li xiw, tikto kixik rik´in li xna´chin, ut kixseraq´i re li kiril chaq sa li kiche’. Naq kiraqe chi xseraq´inkil li kiril chaq ki´ ye´k re naq, a’an li tzul, xban naq inka ki tihek chaq ut jun chik naq yal ki xsach aran, jokan aj wi´ aran maak´a junaq ochoch. Jokan a yum, anaqwan tento tqa b´oq lamuel xban naq xat xiwak chaq, aan ain nak´ulman naq nauxman junaq kanjel chi kab rix cholejil.

LI AK’ACH.... El Chunto

Kiwan len jun li nimla nimq´e ut naab’al len li ak´ach ke´kamsik, wankeb´  len ut jun puuk li kok´  ak´ach sa’ li honal naq kiwan li nimq´e ain ut ke´ril li kiuxman xb’anunkil. Jun len ut li ch´ina ak’ach kix k´am sa’ xch’ol li k´aru kiril, kixk´e len retal chi us chan ru naq ki kamsiik li xyuwa’. Naab´al kutan kixnumsi ut ra sa´  xch’ool li ch´ina ak’ach, ink’a chik narajatq wa’ak.

Ki k’eek reetal xb’an lix na’, xb´aan naq kiok xyaj, ut kiye´hek re, k´aru takul a wa’, k´aut naq tik x-ok ayaj, maraj li xkamik la yuwa´ ra ta wek’a, k’a ta b’i ru ta ja´le, ak aan wan sa´ qab’en. Ab´anan li ch´ina akach tik ink´a kichaq’ok, yal sa’ xch´ool xaq kixye: ink´a nawaj aan la’in, tento tinsik’ chan ru naq jalanaqin chi ru-eb’ lin komon, chan.

Ut jokan kix b’aanu, kiril naq chaab´il xwanjik laj tzo’xul, sa nab´ichank, kaw na pisk’ok ut xchaq’alil ta wi´ ru li xb’aatal. Sa´ jun paat kixk’auxla naq us raj naq haan chik aj tzo´xul, ut jo’kan kix b’aanu, kix tzol re chan ru naxye laj tzoxul, kixch’ikatq li rismal chi rix, ab’anan ki-ilek xb’an li xna’, ut kiyehek re naq moko us ta yo wi’, xb’aan naq moko tjalaq ta chi jo kan. Ab’anan inka’ kixpaab’ tik kixk´e xch’ool chix jalb´al rib´, ut tik ink’a kiruhan chalen naq kikam.

LI  K’ANTI’.... La Culebra

Jun len li nimla k’anti’ xiikil xsahil sa’ ch’ool chi xik chi re ha’ naq kiraame´ek xb’e xb’an jun li k’aq. Sa’ jun paat len kixaqliik, ut kixye: elen sa’ in b’e maraj tatinuq’. Ab’anan li k’aq aan jwal seeb’ chi us chi ru li k’anti ut ink’a kixuwak chi xsumenkil li k’anti, ut kixye re, kim ut qayalaq, toj aran taawil hoon. Ma yaal chan li kanti’ naq kichaq’ok, ut ak tixrum rib’ sa xb’en li k’aq, ab’anan moko xchap ta, ki´ ek´an li k´aq, yal b’ab’ay naq kixk’e rib’ chi xk’atq jun li t’ort’o´kil pek ut aran xaq wank, toj re naq kiyaab’ak xb’an li kanti’: b’ar wankat la, b’ar xkoat, Wankin arin chan li k’aq naq kichaq’ok.

Naq kiab’iik xb’an li k’anti, b’ar wan, sa’ jun paat kixk’a’uxlaak b’ak’b´al. Q’axal numtajenaq naq kixb’aak’ rib’ chi kaw, jun jisil len aj chik kihulak, ab’an li ch’ina k’aq yal t-ilo’q xaq.

Anaqwan xatinket, chan len li k’anti´, Xaket maji´ nakawil, chan len li k´aq chi tyal xq’e chi se’ek.

Ani nakase’e, chan len li k’anti´, anaqwan tatinuq´ chalen wi´ chik, ak tsaapu li k’aq sa’ iq ut kujaamil len rub’el ru’uj raq’, ut ink’a’ chik na’el, toja’ len re naq kixtawasi rib’ li k’anti chi xa´wankil. Numtajenaq naq kixyal xq’e chi xa´wak, xmaak xa´wankil li k’aq tik kitob’e´k chaq sa’ xsa’ ut yal t’uyt’u len aj chik ru’uj raq’ rub’el re,  naq kikam.    

LAJ TZO’    El Gallo

Junxil chaq kutan eb’ laj tzo’ junaqikeb’ chaq xloq’al ut xwankil chi ru chi rib´ileb’ rib’, ma’ ta chik sa’ li xjunka´b’aleb’.

Sa’ jun kutan, jun li xa’an kaxlan jwal naxra chaq jun li ral, xb’aan naq a’an aj tzo’ jwal seeb´, ut kawrib’ chi ruheb’ li xkomon.

Sa’ xk’ab’a naq jwal raab’il ut chaab’il xk’iiresinkil, chalen chaq sa’ xyo’lajik, tik ki´-ok chi numtaak ut chi xk’eeb’al  xwankil. Yalaq ani naxhob´ ut yalaq ani naxk’e chi ruq’, yal japjo’ re chi hob´ok yalaq ta b’ar, sa naril xlochob´ankil rib’ sa’ ru’ujeb li che’ re xjapb´al re chi xyeeb’al chi kaw naq a’an maajun naru naketok re xb’an naq jwal kaw rib’. Jo’kan ut naq xuwanbil ru xb’aaneb’ lix komon.

Toj re ut chik naq kixtaw jun laj tzo’, ut ink’a kixuwaak ru xb’aan, tik yal naka’yaak ut yal na’ab’iik xaq naq xiikil naxye.

Xchalik ut rix laj tzo’ jun chik, kixye re: ma tz´aqal yaal aawe naq kaw aawib’ la, qayalaq ut qilaq ani tz’aqal li kaw rib’, chu’uxk len re. Sa’ xch’ool a’an naq moko tkuyeq ta xsumenkil, ut kixye: k’a ru tat ok wi´ we la, maa ta kuy yalok la´at. Toja’ len nareek’a ak tchape’q li xkux chi ru, maak’a’ len b’i chik kixyehan, xmaak xyalb’al xq’e chi xkolb’al rib’ tik kisile’ len li xkux ut kama’an kikanaak chalen.      

LI UUTZ’U’UJ    Las flores

Jun kutan ke’xk’auxla xb’anunkil jun li nimla kanjel li uutz’u’uj, re xsik’b’al ru, ani tz’aqal li jwal ch´ina´us na´ilok ut jwal sununk ru sa xyanqeb´.

Jo’kan ut naq ke´ex xaqab’ jun li honal ut ke´ex xaqab’ak aj wi’ laj raqol atin sa’ li k’anjel a’in. Chi rix aan keb´oqe´ek chi xjunil li uutz´u’uj.

Naq kihulak xq’ehil li k’anjel, ke´ok chi numek ut chi xk’utb´esinkil li ch´ina usilal ut li xsununkil ruheb’ li uutz´u’uj junjunq.

Kinume’k li tutz, q’anq’an wi´ li xb’oonol ut nasununnak tz’aqal li xb’ook, ak te´xpo´q’ poq’I li ruq’meb’ li komon re xk’eb’al xsahil sa’ xch’ool.

Kinumek li ch´oop, nayak’ak’nak sa’ xyanqeb’ li k’iila uutz’u’uj, jo’kan wi’ chik xiikil naq ki´k’e´ek xsahil ut xkawil xch’ool.

Ut jo’kan naq ke´nume’k li klab´eel, markariit, karyool; q’an, saq, kaq ut kamoyin wi li xb’onolatqeb´, chi ko´ok’ chi nimq naq yookeb’ chi nume’k, ut li junjunq kexk’ul xnimal xsahil sa’ xch’ooleb’.

Junk´amokaq chik chi yaal naq kinume´ek li ch´ot uutz’u’uj, najaq’aq’nak wi’ tzaqal xb’ook, chi xjunileb’ li komon ke’xaqliik chi rilb’al li xnumik, ut chi kaw xyab’eb´ li ruq’m, re xk’eeb’al xkawil ut xsahil sa’ xch’ool.

Sa’ xraqik kinume’k li asuseen, xiikil xch’ina´usal, najt tz´aqal roq, ut nasununnak tzaqal ru naq ki´nume’k sa’ xyiheb’. Makaach´in naq ke´xk’e xsahil sa’ xch’ool.

Sa’ xraqik li kanjel, eb’ laj raqol aatin tik ink’a’ kextaw ru k’a ru te´xb’aanu, xb´aan naq junes ch´ina useb’ chi xjunil li uutz´u’uj, ut ke’xye: maajun tqaxaqab’ jo’ li ch’ina’usil uutzu’u´uj xb’aan junes ch’ina´useb chi xjunileb’. 

                                                    “Li xk’aleb’aaleb’ li teken” 

Junxil chaq q’e kutank eb’ li xna’ xyuwa’, xmama’ ut rixa’anilq li teken jwal nake’xk’e chaq xch’ooleb’ chi k’anjelak re xwaklesinkil li xk’aleb’aaleb’.

Chi xjunileb’ chaab’ileb’ chaq li xch’ool ut li xk’a’uxl, chi nimq chi kok’ naq nake’okenk chaq chi k’anjelak. Q’axal ch’ina’us chaq rilb’aleb’, ut q’axal k’i li k’anjel ke’xb’aanu sa’ komonil. Kiruuk chaq li b’e, k’ayiil, q’a ut li komonil ochoch, k’ajo’ ta wi’ xch’ina’usal rilb’al li xk’anjeleb’ ut li xk’aleb’aaleb’.

Chi xjunileb’ li cheek ut saajil teken sa’ li k’aleb’aal a’in maajun reheb’ wan xtzolb’al, maajunsut wanjenaqeb’ sa’ tzoleb’aal, ink’a’ nake’xnaw ru li ilok ru hu tz’iib’ak, ab’anan junelik wan li oxloq’ink, paab’aj’ib’ ut ab’ink sa’ xch’ooleb’, oxloq’ chaq chi ruheb’ li cheekel teken ut laj k’amolb’e, chi xjunileb’ junaj chaq ru li xk’a’uxleb’ xb’aan naq junaqikeb’ chaq ru li xmajelaleb’ ut li raatinob’aaleb’, sa’ xk’ab’a’ ut a’in naq chi xjunil li k’anjel: awk, k’alek, q’olok ut kab’labk sa’ komonil nake’xb’aanu junelik sa’ sahil ch’oolejil nake’wan chaq.

Naab’al chihab’ kewan chi kama’in toj re naq ke’ok rula’ninkil xb’aaneb’ li ch’o, ab’anan li ch’o a’in kixk’am naab’al li jalanil na’leb’, jalanil paab’aal, aatinob’aal ut b’aanuhem, chi xjunileb’ li teken ink’a’ ke’xtaw ru li ratinob’aal li ch’o chi moko li ch’o kixtaw chaq ru li raatinob’aaleb’ li teken, jo’kan ut naq li ch’o kixtzol li raatinob’aaleb’ li teken re naq chi kama’in ke’xtaw ru li nake’xye chi ru chi rib’ileb’ rib’. Rik’in k’iila kawil k’anjel li ch’o ki’ok chi xjalb’al kach’inaq li xk’a’uxleb’ li teken. Ke’k’anjelak chi kaw li teken re xwaklesinkil li tijleb’aal,  tzoleb’aal ut li b’anleb’aal ut wankeb’ aj wi’ seeb’eb’ kach’inaq xch’ooleb’ ke’ok chi xtzolb’al kach’inaq li raatinob’aal li ch’o.

Chi ru ut naab’al hab’ ke’ok chi jalaak kach’inaq li teken wakeb’ kok’ ut saaj teken ke’xtaaqe li ch’o re naq chi kama’in te’tzolo’q chi us ut wanqeb’ chik xna’lebe’b’. Kinume’k ut naab’aal hab’ naq eb’ li saajil teken ke’ok chi xk’utb’al naq jalaneb’ chik sa’ li xk’aleb’aaleb’, ut jun reheb’ ki’ok chi numtaak sa’ xk’ab’a’ naq kixk’a’uxla naq maajun chik truhanq chi xtawb’al li na’leb’ ak xtzol chaq rik’ineb’ li ch’o, kixk’a’uxla naq chi xjunil li na’leb’ moko ch’a’aj ta chi ru. Yalaq k’a’ ru naxb’aanu re naq tpaab’aaq xb’aaneb’ li rechkab’al. Junpaat ut ki’ok chi jolomink sa’ li xk’aleb’aal, xb’aan naq oxloq’inb’il xb’aaneb’ li cheekel teken, junelik b’oqb’il ut sik’b’il xk’anjel sa’ chi xjunil li ch’utam ut k’uub’ank, kik’ayk ut li saajil teken a’in naq paab’ajel li k’a’ ru naxye, kixsik’ xyaalal chan ru naq kixjaleb’ laj jolominel re li k’aleb’aal, ut kixxaqab’ rib’ a’an chi jolomink.  Sa’ xch’ool a’an naq rik’in li xtzolb’al, li xnawb’al li raatineb’ li ch’o ut li tz’iib’ak truhanq chi xwaklesinkil li k’aleb’aal, kixyal xq’e chi us. Naq naril naq ink’a’ nach’olaak li naxb’aanu tik nachalk xjosq’il ut naxhob’atqeb’ li rechkab’al.  Ab’anan tik ink’a’ kuch’olaak junaq li xk’anjel. Toj re naq kikamk. 

“Xk’a’uxleb’ li ketomq”

Sa’ jun li ch’ina’usil k’aleb’aal, jwal najt rik’in li tenamit,  wankeb’ jun ch’uut li loq’laj ketomq jwal nake’xra ut nake’xtenq’a rib’eb’ chi ru li xyu’ameb’.

Sa’ jun li nimla hab’al q’e, tik ke’kanaak chi maak’a’ rochocheb’,  xb’aan naq ke’kute’k li rochoch chi najt xb’aan li kawil iq’ ut saqb’ach xsa’il hab’. Jo’kan ut naq ke’waklesiik xh’ooleb’ xb’aan jun li ch’ina’usil tz’i’, li jwal seeb’ xch’ool.

Sa’ xtiklajik kixye  re li kaxlan chi jo’ka’in,  wan raj jun  link’a’uxl la.

Toq, toq, toq, toq, k’a’ put ru a’aaan, chan li kaxlan naq kixse’e.

Li tz´i´ - yaal aj wi’ ninye a laaa, ma ink’ ta raj wi’ truhanq tqayiib´ junaq qajunkab´al.

Aaaaa, jwal ch’ina’us tz’aqal laana’leb’, chan li kaxlan.

Ab’anan, maak´a’ truuq tqab´aanu qajunes laa´o,  chan li kaxlan. Toja’ aj wi’ sa’ komonil sa li k’uub’ank nakawil, k’a’ put naq ink’a’ xqaye re li al wan le’ chan wi’ chik re li tz’i’, jo’kan ut naq ke’xik chi xtawb’al li aaq, ut naq ke’hulak ke’xye. La naqaj raj aawaatinankil jun k’amokaq, mare chan naq  tk’ul raj aach’ool okenk sa qayanq, re xyiib’ankil junaq qajunkab’al.

 Aaaaaa, chan li aaq naq kichaq’ok, ab’i x’alaak sa’ eech’ool xk’uub’ankil  junaq qajunkab´al, us raaaj, ab’anan laa’in tik maak’a’ truuq tinb’aanu, xb’aan tik ink’a’ ninkuy xnimal intib’el, ab’anan mare texintenq’a kach’inaq chi xpikb’al li xna’aj chan. Aaa q’axal us naqab’iii, maak’a’ b’I’ naxyehaaan, chankeb’  naq ke’chaq’ok li tz’i’ rechb’een li kaxlan, yaal b’i ta k’a’ ru tookenq wi’an, ab’an loq’ naq truuq li qajunkab’al, chankeb’ wi’ chik.

Li aaq, tik yalyo’k xq’e chi pejlenkil li rix chi ru jun li che’ salsook aran, ut kixye, ab’an, maajoq’e ta tz’aqal qajunes naq tinye, mare aajel raj ru naq tookenq chi qajunilo. Aaa jo’kan b’i’ a taayehan, xik qe chi xyeeb’al reheb’ li komon wankeb’ le’, ab’an loq’ naq xqab’i naq wankat re qatenq’ankil laa’at, chankeb’ naq ke’xik.

Ke’hulak ut rik’in jun li nimla cheekal patz, najooqank sa’ xb’een jun li pumpuukil ha’ naq ke’xtaw ut ke’xye re:  wa’, wa’, chohaakuyaq nakatqach’i’ch’i’i sa’ laak’anjel, chankeb’ chi yookeb’ kach’inaq xk’a’uxleb’, xb’aan naq nake’xnaw naq li patz a’an jwal ch’i’ch’i’ kach’inaq re, ut jun chik anchal toj ak’ xch’e’b’aleb’ rib’ rik’in li kaxlan, ab’anan kirab’iheb’ chi chaab’il  ut chi anchal xch’ool.

Uuus maak’a’ naxyeee naru nakeye leek’a’uxl, chan naq kichaq’ok li patz. Mare chan raj naq tooxtenq’a chi xyiib’ankil junaq li qajunkab’al chanko raj aawe, aaaa, ma a’an nakineesik’ wi’, chan naq kichaq’ok, yaalaq b’i’an tik maak’a’  taatin’ok wi’ sa’ eeyanq,  chan chi ra sa’ xch’ool, ink’a’ matk’a’uxlak, chankeb’ re, ab’an loq’ naq wanqat chaq sa’ qayanq, jun chikan anchal moko jun ta aj wi’ li k’anjel, naab’al b’i’ uxk trajan, chankeb’ wi’ chik re. Us maak’a’ naxye chexwechb’eenihaq, ch’ina’us leek’a’uxl nawab’i, a’an tz’aqal li aajel ru xb’aanunkil xb’aan naq yal ani ta wi’ tchalq xch’ool re xwaklesinkil li qamolam, chan li cheekal patz.

Ke’saho’k sa’ xch’ool li tz’i’ rechb’een li kaxlan naq ke’rab’i li raatin li patz, ut sa’ junpaat ke’xik chi raatinankil li mama’ mis, xb’aan naq ka’jan aj chik maji’ nake’xye wi’ li xk’a’uxl, jo’kan ut naq ke’xsik’ chi junpaat, ut naq ke’hulak ke’xye re: choohaakuyaq at nimla mis, naqanaw naq loq’ laak’anjel ut mare lub’luukat aj wi’ anchal, jo’kan naq junk’amok aj wi’ toowanq.  Aaa- chan li nimla mis,  k’a’ ru naxye leech’oolan, chan. Maak’aaa’ yal naqak’a’uxla raj xyiib’ankil junaq li qajunkab’al, xb’aan naq tik ra aj chik wanko xb’aan naq tik maak’a’ chik qochoch xb’aan li loq’laj hab’al q’e. Ninnaw chan li nimla mis naq kichaq’ok, ut jo’kan chalen naq ke’xraq li raatin, li nimla mis junelik naxye Ninnaw, Ninnaw chan.

Kama’in ke’xb’aanu li xul, naq ke’xk’uub’ li nimla ch’ina’usil ochoch sa’ komonil, naq ak xruuk ke’xnimq’ehi chi sa’ sa’ xch’ool ut aran ke’wank sa’ komonil chi maajun naxch’e’ rib’, rajlal b’an wankeb’ sa’ xch’ool naq oxloq’ li xwanjikeb’ chi ru chib’ileb’ rib’, toj re naq kinimank li xtanimiteb’.

“Laj k’a’uxlanel”

Kiwank len jun li winq aj k’a’uxlanel xk’ab’a’, jwal sa naril xtz’ilb’al rix li xwanjik chi ru li xyu’am ut  naxtz’il aj wi’ rix xwanjik jalan chik li komon.

Re xb’aanukil li k’anjel a’in, naxk’utb’es rib’ jo’ jun neb’a’, jwal toq’ob’aal ru. Nab’eek chi maak’a’ li raq’, xwex ut xxaab’. Naxk’am junelik jun li saqenk sa’ ruq’m, jo’ reetalil naq a’an aj k’a’uxlanel.

Junsut ki’ok sa’ jun xnimal ru wa’leb’aal b’ar wi’ ink’a’ raj na’aje’k xnumsinkil xb’aan jun laj k’aak’alenel, xb’aan naq li na’jej a’in a’an reheb’ li xnimqal ru b’ihom, ab’anan laj k’a’uxlanel ink’a’ kixkanab’ rib’ toj reetal kixpatz’ aatinak rik’in laj eechal re li wa’leb’aal, ut ki’ab’iik li raatin. Laj eechal re li wa’leb’aal kixye naq chi ok laj k’a’uxlanel, xb’aan naq yal ch’ina neb’a’ xaq ut toq’ob’ ru. Ut naq ak wank chik chi sa’ li wa’leb’aal, kihilank sa’ xb’een li meex,  chi rix a’in kipatz’e’k re ma traj tzakank, ut a’an kixye naq traj. Ab’anan eb’ laj k’ehol tzakaheemq ke’xk’am chaq jun mama’ piq’ sek’ li xtzakaheemq chi ink’a’ ke’xpatz’ kach’inaq re k’a’ raj ru traj xtzakankil. Naq ke’xk’e li xtzakaheemq sa’ xb’een li meex, laj k’a’uxlanel sa’ junpaat kitaqe’k sa’ xb’een li meex ut li xtzekeemq kikanaak chi rub’el, sa’ li hilob’aal; mak’ajo’ naq ke’sachk xch’ooleb’ chi xjunileb’ li wankeb’ aran, chi rilb’al li xb’aanuhom laj k’a’uxlanel. Laj eechal re li xnimal ru wa’leb’aal kixye: misachk eech’ool chi rilb’al xb’aan naq toq’ob’ ru yal neb’a’ teeril ut xmaak a’in ink’a’ naxnaw roksinkil li wa’leb’aal.

Naq kirab’i laj k’a’uxlanel li k’a’ ru yook chi xyeeb’al laj eechal re li wa’leb’aal, ink’a’ kixchoy li xtzakaheemq ut sa’ junpaat kixb’oq laj eechal re li wa’leb’aal re xyeeb’al re naq moko yal ta ink’a’ naxnaw roksinkil li wa’leb’aal, a’an b’an li tzakaheemq ink’a’ naxk’ul wu jo’kan naq xinb’aanu chi kama’in chan. Laj eechal re li wa’leb’aal kixpatz’ re k’a’ ut naq ink’a’ naxk’ul ru li tzakaheemq, laj k’a’uxlanel kixsume; li tzakaheemq a’in moko nanujob’resink ta ut ink’a’ naxkuutu ru li sa’ej.

Chi rix a’an laj k’a’uxlanel kixye: wa’ wan kiib’ oxib’ linpatz’om cho’q aawe.

K’a’ ut naq jwal sa nakeril xsiib’aleb’ xkaqi tumin li neb’a’.

Laj eechal re li wa’leb’aal kixsume chi jo’ka’in: yal rilb’al xtoq’ob’al ruheb’ naqab’aanu. Ab’anan laj k’a’uxlanel naxnaw chi us ut chi chaab’il  sa’ li xch’ool naq li xyaalalil cho’q re, a’an naq li b’ihom naraj naq li neb’a’ junelik wanq xaq sa’ xneb’a’il toj reetal li xkamik, ut xmaak a’in yal kixkaq se’e li xsumenkil li xpatz’om kixk’e laj eechal re li wa’leb’aal.

Jun chik linpatz’om wan, b’ar raj naru nakinchuub’ak xb’aan naq chuub’ak twaj chan laj k’a’uxlanel.

Ak xinye aawe naq arin ink’a’ nake’k’ulman li neb’a’ ut eb’ li yaj, anaqwan il aawib’, sik’ junaq li na’jej b’ar wi’ wan li tz’ajn ut aran tatchuub’aq chan laj eechal wa’leb’aal naq kichaq’ok. Laj k’a’uxlanel tikto ki’ok chi xsik’b’al b’ar wan junaq li na’ajej tz’ajn ru, kiril li okeb’aal ut maak’a xtz’ajnil, chi rix a’an kixye arin ink’a’ naru nakinchuub’ak. Kiril wi’chik li tz’ak ut a’in nalemb’ak wi’ chik ru xb’aan naq ji’b’il tz’aqal chi chaab’il, arin ink’a’ naru nakinchuub’ak chank wi’chik sa’ xch’ool, kirili li wa’leb’aal, chunleb’aal, rokeb’aal saqenk, li xb’aatal ut li xxaab’ laj eechal wa’leb’aal, chi xjunil nalemtz’unk ru, kixk’e reetal naq maab’ar truuq tk’e li xchuub’. Chi rix a’in; kireek’a sa’ xch’ool naq kixtaw jun li na’jej ut chi junpaat kichuub’ak sa’ xnaq’ ru laj eechal re li xnimal ru wa’leb’aal, kixb’aanu chi anchalil xch’ool jo’ chan ru naq kixk’a’uxla.

Laj eechal re li wa’leb’aal kixpatz’ re laj k’a’uxlanel sa’ josq’il, k’a’ ut naq nakinaachuub’a.

Ut laj k’a’uxlanel kichaq’ok chi jo’ka’in: xb’aan naq chi xjunil li k’a’ ru aawe xq’emal  naq mesb’il ru ut maab’ar nachal kach’inaq xtz’ajnil, ut ka’aj wi’ sa’ xnaq’ aawu xintaw li tz’ajn jo’kan naq aran xinchuub’ak, reetalil naq sa’ laak’auxl wan li tz’ajn ut maawa’ sa’ li k’a’ ru wan aawe.

Kixtaw ut ru li na’leb’ a’in laj eechal re li xnimal ru wa’leb’aal, ut kixye:

Yaal tz’aqal li nakaye wa’ k’a’uxlanel, b’anyox xaq aawe naq xatchal chi xteeb’al li wu, xb’aan naq ink’a’ nink’e reetal linwanjik, jo’kan utan tzekanqo ut uk’aqo re xb’anyoxinkil chawu li usilal xab’aanu we.

XSAHILAL   LAJ  KALAJENAQ

Sa’  jun ku tan jun laj kalajenaq  qawa’ Lu’ xk’ab’a ‘,  xlub’ chaq sa’  li b’e   sb’an xkalajid uteb’ li kristian xe’ ilok re xe’x ye re xko’   XRux.   Ut  ha’an xk’am sa’ rochoch ut   xok    x sik’b ‘al jun laj ilonel re xb’anb’al re naq chi kama’an  kanab’ li uk’a k.

Qawa’ Lu’ ok xb’oqb’al  xko’, ut  xyere.

-ko’, ko’, atin ko’, tenq’ahin k’aru week’.   –Lu’

-wa’yiikin at inyuwa’.  Mat eek’an owe aak’amb’al rik’in laj ilonel.

-Mar, Mar b’ar xkoohat. –Xrux

-wa’ yiikin at in chaq’na’.-mar

-aayu riik’in qana’ Kon, ut patz’ usilal re naq chalqaq  sa ‘ ochoch b’aanu usilal cha’qat re. – Rux

-us chalwe- mar - wan,   wan, 

   ma wankat qana’ Kon.

 -   wankin ko ‘, k’araj ru – qana Kon

- chan li  nchaq’na’, b’aanu usilal,  chalqaq  raj sa ‘  ochoch,   chi  rilb’al lin  yuwa’.-  chan xmar

-   k’aru xk’ul la yuwa’. - Qana Kon

 -    xt’a ne sa’ b’e. Mar

-   k’a’ut. qana Kon

- ya yook chi uuk’ak.- mar

 - Us, uyb ‘eniin wan aaran,    wa’ranin,   xikwe. – Qana Kon

-  Us, bantiox- mar

 Ut sa’ rochoch qawa’ Lu’.

-            K ‘aru tin b’aanu anaqxwan. Ok xyaj in yuwa’ xb’aan li uk’ak. Maak’a’ in tumin.  Ka’ jch ik    junmay chik in tumin.- Rux

-          R ux, Rux, Mar, Mar, b’ar koohex.   Siimaq b’ayak wuk’a’, ut in wa.-  Lu

-           K’aru, atin yu wa’.   Maatin  k’amchaq a  wuk’a’. - Rux

-           K ‘amchaq b’ayaq we. -  Lu

-           R  ux,  R ux,  waayi‘  qana’ Kon.- mar

-           Us, usm numsi chaq. -RUX

-           Okan na’chin.- mar

-           Na’chin. – rux

-          Sa aach’ol .-  qana Kon

-          Kuy in maak, naq naakat in b’oq, sa’ jumpaat. -   Rux

-          Maak’a’ na xye      . b ‘ar wan la yu wa ‘   .-    q ana Kon

-           Wan sa’ xch’aat .- Rux

-           Numen aarin na’ chin.- mar

-           Us   Maasa aach’ool   qawa’ Lu’.-  qana kon

-           Ay!!, in k ‘a’, mas ra  sa’ in sa’.- LU

-            K’ a   ru xa ket.-qana KON

-          M aa k’a’, ya   xinwu q ‘, b’aya aq       in ha ‘.  - Lu

-          K ‘aru  chi  uuk’a’ lil.-     qana  KON

-           Aaa, ut li ruuk ‘a’ li w inq  b’i’.- LU

-           Jajaja, ha’an yook chi ch’a’ajkilalkil a we .- qana kon

-           Ink ‘a’    , maawa’. – Lu

-           Ani chan naq ink’a’ aq.- qana kon

-           Laai’n .- Lu

-              Us b’i.    QANA  Kon  - k’eemaq re chi ruk´  li ha’ a’in.

-           Chanru tin k ‘e.-rux

-           Taa  wo q x e li ha ‘ut taa kut sa’ xb’een . – qana  Kon

-           U s- Rux

-           Ut K ‘aru aaway i’ na’chin.-mar

-            Ha’a n li anx, ke’b ‘il.- q ana kon

-          Aaaa!!!- mar

-           Us  b’I na’chin  jo’nimal .-  rux

-            Jun m ay senta.- qana KON

-           B’antiox, na’chin, wa ayi’.-rux. Kuy in maak, jarub’ sut tin k’e waa yi’.  Rux

-          Kiib’ sut  chiru jun kutan- qana  kon

-          B ‘antiox a we.-rux

-          Wanchik – qana kon.

-           Maaxa waab´I al in yu wa’, taa kanab’ li  uk’ak. Mar

-           Ux b’I’ at inyuwa’. Waak li’n. wa’ ju naq aa wa. Rux

-           Us ko’, k’aru maa sa. Lu

-          Wa’in, wa’ qo.mar re naq chi ka ma’an tat usaaa chi jumpat

-          Wa’in, xeewu chikan. Huulaj tin k’e laa b’an. rux

-           Kuyumaq in maak, ex inko’, x in palto ‘k, riik ‘in li uuk’ak ut  xex  xin xib’e. lu 

-          Maak’a’ nax ye in yuwa’. Rux ut xmar.

-          Ut xnume’ li jun po. Xmar ut xRux xe’x  kuy smaak xyuwa’. Ut qawa’ Lu’ xkanab’ li uk’ak. Ut saaeb’ sa’ xch’ooleb’ anaqwan.

            Q’EHIB’K

Rax waq’ naq ninyo´laak, sa´  ru´uj li che´ nakinwan, ut ki´ inkik’el. (Anihin naq taaye…  Mandarina).

Q´anq’an li waq´, saq lintib´el, ut naq tattz´okaq, wan naq nakinaapom. (Anihin naq taaye…  tul).

Junelik nakinaawaj cho’q aawochb’een,  wi’ ink’a’ nakinaak’am naq nakatxik sa’ pim, nakinaapatz’. (Anihin naq taaye…  ch’iich’).

QASEEB’AHOB’RESIIQ RU’UJ QAQ’.

1.    Se’ K’ixche’ nachal chaq

Laj B’ex Che’

Naxsik’ chaq xchaqi che’

rub’el k’iche’ Se’ Yaxche’

2.    B’iltitun a B’in Tun

chan laj B’it Tun

wi’ B’iltitun naxye, a’an aj B’it Tun

ut xik re B’iltitun

3.    Q’otoxq’otox naq naxik laj q’otox ha’ Polochik

Wi’ q’otoxq’otox, a’an laj q’otox ha’ Polochik